Αυτό το κείμενο έχει σκοπό να κατατοπίσει τους αναγνώστες της Μεταγλώττισης της Καινής Διαθήκης προκειμένου να γνωρίσουν τις μεταφραστικές αρχές αυτού του έργου, το κείμενο απ’ όπου έγινε η Μεταγλώττιση, τον σκοπό για τον οποίο έγινε και τη βιβλιογραφία η οποία υποβοήθησε το έργο αυτό.
Οι μεταφραστικές αρχές της «Μεταγλώττισης»
Οι μεταφραστικές αρχές για την Καινή Διαθήκη είναι οι ακόλουθες:
1. Με βάση το σχετικό υπόμνημα της θεολογικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών που αναφέρει ότι «από τις 4900 λέξεις της Καινής Διαθήκης, οι 2280 χρησιμοποιούνται και σήμερα, ενώ οι 2200 είναι γενικά κατανοητές – μόνο περίπου 400 λέξεις της αρχαίας κοινής ελληνικής είναι σήμερα εντελώς άγνωστες» (Επετηρίς του Πανεπιστημίου Αθηνών 1908/96 σελ. 141), αποφασίστηκε όσες λέξεις του αρχαίου κειμένου υπάρχουν και στη σημερινή νεοελληνική δημοτική γλώσσα, να αφήνονται αυτούσιες και στο κείμενο της Μεταγλώττισης. Φυσικά γίνονται οι απαραίτητες τροποποιήσεις σύμφωνα με τη γραμματική της δημοτικής γλώσσας του Μανόλη Τριανταφυλλίδη (έκδοση ΟΕΔΒ, για τα σχολεία).
2. Σχετικά με τις λέξεις που στο αρχαίο κείμενο είναι σύνθετες (π.χ. πρόθεση + ουσιαστικό) και δεν υπάρχουν αυτούσιες στη δημοτική γλώσσα, αφήνεται στο κείμενο της Μεταγλώττισης το δεύτερο συνθετικό (π.χ. ουσιαστικό ή επίθετο ή ρήμα) εφόσον αυτή η λέξη υπάρχει στη σημερινή δημοτική γλώσσα.
Αν το δεύτερο συνθετικό δεν υπάρχει στη σημερινή δημοτική γλώσσα, τότε προτιμάται μια αντίστοιχη λέξη για τη μεταγλώττιση του δεύτερου συνθετικού, έχοντας μπροστά της το πρώτο συνθετικό της αρχαίας σύνθετης λέξης. Η καινούργια σύνθετη λέξη τίθεται στο κείμενο της Μεταγλώττισης εφόσον φυσικά υπάρχει στη σημερινή δημοτική γλώσσα.
3. Ακολουθείται κατά το δυνατόν λέξη προς λέξη μετάφραση (μεταγλώττιση) από το αρχαίο κείμενο στο νέο, τηρώντας συντακτικά τη σειρά των λέξεων του αρχαίου κειμένου όπου είναι δυνατόν.
4. Στη μεταγλώττιση των ρημάτων γίνεται προσπάθεια να τηρηθεί ο ίδιος χρόνος που υπάρχει στο ρήμα του αρχαίου κειμένου λόγω της θεολογικής σημασίας τους. Π.χ. συχνά στις μεταφράσεις των αρχαίων κειμένων, ο χρόνος παρακείμενος αποδίδεται στη μετάφραση ως αόριστος. Τούτο όμως δεν είναι ακριβές, γιατί ο χρόνος αόριστος αναφέρεται σε κατάσταση του παρελθόντος που έγινε στιγμιαία στο παρελθόν ή αναφέρεται συνοπτικά στο παρελθόν και τέλειωσε πάλι στο παρελθόν. Ο παρακείμενος όμως στην αρχαία ελληνική όπως και στη νέα, αναφέρεται σε μια κατάσταση η οποία άρχισε στο παρελθόν, αλλά συνεχίζεται μέχρι το παρόν.
Έτσι η λέξη του Ιησού Χριστού πάνω στον σταυρό, «Τετέλεσται» (παρακείμενος οριστικής του ρήματος «τελέομαι», γ΄ πρόσωπο ενικού), αναφέρεται στο έργο που εκτελέστηκε, εκπληρώθηκε, τελείωσε στο παρελθόν – σε σχέση με τη στιγμή κατά την οποία μιλούσε – αλλά συνεχιζόταν μέχρι το παρόν κατά τη στιγμή που Εκείνος μιλούσε, και λογικά συμπεραίνουμε ότι συνεχίζεται και μέχρι τώρα, μέχρι τις ημέρες μας. Συνεπώς, η σωστή μετάφραση δεν είναι, «τέλειωσε ή εκτελέστηκε ή εκπληρώθηκε», αλλά «έχει τελειώσει ή έχει εκτελεστεί ή έχει εκπληρωθεί».
5. Η δημοτική γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε, είναι πολύ ευρεία και περιέχει στοιχεία της καθαρεύουσας, ακόμα και της αρχαίας ελληνικής. Συνεπώς, λέξεις που είναι τρέχουσες στη θεολογική ορολογία, κρατούνται και στο κείμενο της Μεταγλώττισης, όπως οι λέξεις θύρα, άρτος, άμπελος, ποιμένας κλπ.
6. Έγινε προσπάθεια να αποφευχθεί κατά το δυνατόν νοηματική μετάφραση ακόμα και στα δύσκολα σημεία. Προτιμήθηκε πάντοτε η κατά λέξη μετάφραση, βάζοντας πρόσθετες λέξεις με διαφορετική οικογένεια τυπογραφικών στοιχείων για διασαφήνιση.
Το αρχαίο κείμενο από το οποίο έγινε η Μεταγλώττιση, περιέχει 138355 λέξεις. Το αμιγώς μεταγλωττισμένο κείμενο αποτελείται περίπου από 146240 λέξεις και οι πρόσθετες λέξεις με την πλάγια γραφή είναι περίπου 18257. Δηλαδή οι πρόσθετες λέξεις που θέτονται προς διασαφήνιση (πλάγια γραφή) και οι οποίες δεν αντιστοιχούν σε κατά λέξη μετάφραση των λέξεων του αρχαίου κειμένου, απαρτίζουν ποσοστό 11,10 % του συνολικού κειμένου της Μεταγλώττισης που είναι 164497 λέξεις.
Επίσης χρησιμοποιήθηκαν ευρέως υποσημειώσεις όπου γίνονται επεξηγήσεις των δυσνόητων λέξεων, δίνονται συνώνυμα, εναλλακτικές ερμηνείες του αρχαίου κειμένου και αναφορές στις κυριότερες παραλλαγές άλλων αρχαίων χειρογράφων.
7. Οι μεταφραστές πιστεύουν στην κατά λέξη θεοπνευστία των πρωτοτύπων αρχαίων κειμένων της Αγίας Γραφής, βασιζόμενοι στα λόγια του Ιησού Χριστού, «Γιατί αλήθεια σας λέω: ωσότου παρέλθει ο ουρανός και η γη, ένα γιώτα ή μία κεραία δε θα παρέλθει από το νόμο, ωσότου όλα γίνουν» (Ματθαίος 5:18), και τα λόγια του αποστόλου Παύλου, «Γι’ αυτό κι εμείς ευχαριστούμε το Θεό αδιάλειπτα, γιατί όταν παραλάβατε το λόγο του Θεού που ακούσατε από εμάς, τον δεχτήκατε όχι ως λόγο ανθρώπων, αλλά καθώς είναι αληθινά, ως λόγο Θεού, ο οποίος και ενεργεί μέσα σ’ εσάς που πιστεύετε» (Α΄ Θεσσαλονικείς 2:13) και «Όλη η Γραφή είναι θεόπνευστη και ωφέλιμη για διδασκαλία, για έλεγχο, για επανόρθωση, για παιδεία που γίνεται με δικαιοσύνη, για να είναι άρτιος ο άνθρωπος του Θεού, για κάθε έργο αγαθό καταρτισμένος» (Β΄ Τιμόθεο 3:16). Γι’ αυτόν τον λόγο και προσπάθησαν οι μεταφραστές να κρατηθούν στη Μεταγλώττιση όσο το δυνατόν πιο κοντά στις λέξεις του αρχαίου κειμένου. Πιστεύουν επίσης ότι τα νοήματα του θείου Λόγου έχουν άμεση σχέση με τις λέξεις που υπάρχουν στο αρχαίο κείμενο, γι’ αυτό και κάθε απομάκρυνση από την κατά γράμμα μετάφραση (μεταγλώττιση) αλλοιώνει τα νοήματα του θείου Λόγου. Συνεπώς ο σύγχρονος μεταφραστικός τρόπος της «δυναμικής αντιστοιχίας» είναι απορριπτέος από τους μεταφραστές της Μεταγλώττισης λόγω του υποκειμενικού στοιχείου των διαφόρων μεταφραστών και των κινδύνων αλλοίωσης των νοημάτων του θείου Λόγου. Οι μεταφραστές προτιμούν να αφήνουν αυτούσιες στο κείμενο της Μεταγλώττισης ορισμένες βιβλικές λέξεις – «κλειδιά» με βαθιά θεολογική σημασία, έστω και αν δεν είναι σήμερα απόλυτα κατανοητές (πράγμα που σε τελευταία ανάλυση ποτέ δεν ήταν, ούτε ακόμα και την εποχή που έγραψαν οι ιεροί συγγραφείς) όπως π.χ. οι λέξεις «δικαιοσύνη», «ιλασμός», «άφεση» κλπ. – προτιμώντας να θέτουν μία επεξηγηματική υποσημείωση.
Οι μεταφραστές πιστεύουν ότι οι ιεροί συγγραφείς της Καινής Διαθήκης δεν είχαν σκοπό, όταν έγραφαν τα ιερά κείμενα, να γράψουν ένα λογοτεχνικό έργο. Ο σκοπός τους ήταν να διακηρύξουν τη σωτηρία του Θεού μέσω του Υιού Του, του Ιησού Χριστού, με απλό και κατανοητό τρόπο. Ο μεγάλος «πατέρας» της Εκκλησίας άγιος Ιερώνυμος, ο οποίος μετέφρασε την Αγία Γραφή στα λατινικά, τη λεγόμενη Vulgata, έλεγε ότι σχεδόν ντρεπόταν όταν διάβαζε και σύγκρινε τα ωραία λογοτεχνικά κείμενα των αρχαίων ελλήνων ειδωλολατρών συγγραφέων με τα φτωχά ελληνικά των συγγραφέων της Καινής Διαθήκης. Η κατά λέξη μετάφραση λοιπόν αποδίδει καλύτερα την προσωπικότητα στον τρόπο έκφρασης του κάθε ιερού συγγραφέα, ενώ η νοηματική μετάφραση της «δυναμικής αντιστοιχίας», προσπαθώντας συχνά να αποδώσει εξωραϊσμένα το βιβλικό κείμενο, απαλείφει τέτοιου είδους διαφορές και αναδεικνύει περισσότερο τη λογοτεχνική ικανότητα των μεταφραστών παρά την προσωπικότητα και τις έννοιες που θέλει να εκφράσει ο κάθε ιερός συγγραφέας.
Σε όλες τις επιστήμες υπάρχει μια ειδική ορολογία για την κατανόησή τους και για την επικοινωνία μεταξύ των μελετητών τους. Όποιος ενδιαφέρεται να γνωρίσει οποιαδήποτε επιστήμη πρέπει να μάθει την ορολογία της. Κατά μείζονα λόγο, ο συνειδητός χριστιανός πρέπει να μάθει τη σημασία, την έννοια των λέξεων – «κλειδιών» που χρησιμοποιούνται στην ορολογία των ιερών κειμένων. Η γνώση αυτή είναι συνυφασμένη με τη βαθύτερη κατανόηση των πνευματικών πραγμάτων τα οποία, κατά τα λεγόμενα του αποστόλου Παύλου, «πνευματικώς ανακρίνονται» (Α΄ Κορινθίους 2:14). Τα ακόλουθα λόγια του κ. Ι. Παναγόπουλου (αναπλ. καθηγητή της θεολογικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών) από το βιβλίο του «Η νέα μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη νεοελληνική γλώσσα», Αθήνα 1986, εκφράζουν απόλυτα τη θέση των μεταφραστών της Μεταγλώττισης: «Το βιβλικό ευαγγέλιο, για να είναι και να λειτουργεί ως ‘ευαγγέλιο’, πρέπει να εμφανιστεί στον άνθρωπο ως σκάνδαλο και μωρία, ως πρόκληση και ανακαίνιση της ανθρώπινης νοοτροπίας. Αν λοιπόν προτάξουμε την ανάγκη της λογικής κατανοήσεως του ευαγγελίου και απαιτήσουμε τη λογική αντίδραση του ανθρώπου ως του μοναδικού τρόπου οικειώσεως του ευαγγελίου, όπως θέλει η ‘δυναμική αντιστοιχία’, στην πράξη θα αναγκαστούμε να προσαρμόσουμε το σκάνδαλο του ευαγγελίου στις απαιτήσεις της ανθρώπινης λογικής και κατανοήσεως, και έτσι θα ‘κενωθεί’ ο σταυρός (Α΄ Κορινθίους 1:17) από την ανθρωπογονική του δύναμη και η πίστη από την χαρισματική και κατ’ επαγγελία φύση της (Ρωμαίους 4:14)».
Το αρχαίο κείμενο
Το αρχαίο κείμενο που χρησιμοποιήθηκε κατά βάση είναι το Κριτικό Κείμενο (από The Greek New Testament, Third Edition, corrected, εκδ. United Bible Societies). Από αυτό το κείμενο διδάσκονται την Καινή Διαθήκη όλοι οι φοιτητές των θεολογικών σχολών στην Ελλάδα. Αυτό το κείμενο σήμερα θεωρείται επιστημονικά το εγκυρότερο και το πλησιέστερο στο πρωτότυπο που έγραψαν οι θεόπνευστοι συγγραφείς.
Δεν παραβλέφτηκαν οι αποδόσεις άλλων χειρογράφων του κειμένου της Καινής Διαθήκης, όταν υπήρχαν διαφορές κάπως πιο ουσιώδεις. Επίσης σε διάφορα μέρη προτιμήθηκε η στίξη του αρχαίου κειμένου του εγκεκριμένου από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, γιατί αυτή η στίξη φάνηκε στους μεταφραστές πιο συνεπής με την ιστορική και παραδοσιακή γραμμή σκέψης της Εκκλησίας. Αναλυτικά όλες οι αλλαγές που έγιναν στο αρχαίο κείμενο από το οποίο έγινε η Μεταγλώττιση σε σχέση με το ως άνω Κριτικό Κείμενο, οι οποίες κατά βάση είναι επουσιώδεις, αναφέρονται σε ειδικό έντυπο.
Ο σκοπός του έργου
Σκοπός αυτού του έργου είναι η γνώση και η δόξα του Κυρίου Ιησού Χριστού μέσω της κατανόησης του λόγου Του, η σωτηρία των ανθρώπων από την αμαρτία, η οικοδομή των πιστών της Εκκλησίας και ο ευαγγελισμός του ελληνικού έθνους στην αρχή του 21ου αιώνα.
Επίσης σκοπός είναι η παράδοση στα χέρια των Ελλήνων ενός μεταγλωττισμένου κειμένου της Καινής Διαθήκης που να σέβεται τη γλωσσική μας παράδοση, να εξυψώνει τον αναγνώστη σε ανώτερο γλωσσικό επίπεδο εμπλουτισμένο από το γλωσσικό θησαυρό των προηγουμένων εποχών, χωρίς να φτωχαίνει τη γλώσσα ή να κατεβαίνει σε φτωχότερο γλωσσικό επίπεδο.
Αναφορικά με τις λέξεις που επιλέχτηκαν στο κείμενο της Μεταγλώττισης, αποφασίστηκε να κρατηθούν όσες έχουν ελληνική ετυμολογία κατά το δυνατόν (π.χ. οικία ή οίκος και όχι σπίτι, θύρα και όχι πόρτα, ποιμένας και όχι τσοπάνης κλπ.) έστω και αν δεν είναι εύχρηστες, αρκεί να είναι γενικά κατανοητές.
Οι μεταφραστές
Στην πραγματοποίηση αυτού του έργου συνεργάστηκαν άτομα που είναι συνειδητά αναγεννημένοι χριστιανοί. Είναι καρπός θείας επιθυμίας και πολλών θυσιών – που είναι όμως μηδαμινές μπροστά στη θυσία του θείου Λυτρωτή – για τη διάδοση και τη γνώση του Λόγου του Θεού στον ελληνικό λαό.
Στην εργασία αυτή ηγήθηκε ο Σπυρίδωνας Καραλής. Περιστασιακά βοήθησαν και άλλοι συνειδητά αναγεννημένοι χριστιανοί, τους οποίους ευχαριστούμε, όπως και όλους εκείνους που έδωσαν συμβουλές και ανώνυμα συνεργάστηκαν για την ολοκλήρωση αυτού του θείου έργου. Ιδιαιτέρως όμως αναπέμπουμε ευχαριστία ευγνωμοσύνης στον μεγάλο Λυτρωτή και Ποιμένα των ψυχών μας Κύριο Ιησού Χριστό, τον Υιό του Θεού, για εκείνους που καταξίωσε στην ολοκλήρωση αυτού του έργου, γιατί «τα εξουθενωμένα εξέλεξε ο Θεός, αυτά που δεν είναι τίποτα, για να καταργήσει αυτά που είναι κάτι, για να μην καυχηθεί καμιά σάρκα μπροστά στον Θεό» (Α΄ Κορινθίους 1:28,29).
Βιβλιογραφία
Tα κυριότερα βιβλία που συμβουλευτήκαμε είναι όσα αναφέρονται πιο κάτω, αλλά και πολλά άλλα που δεν αναφέρονται.
“The Greek New Testament”, K. Aland, M. Black, C. M. Martini, B. M. Metzger, A. Wikgren, publ. United Bible Societies, 3rd edition & 3rd edition corrected.
“Synopsis Quattuor Evangeliorum”, Kurt Aland, Deutsche Bibelgesellschaft Stuttgart ed. 13a revisa 1985.
“Textus Receptus”, Κείμενο της Καινής Διαθήκης.
“Novum Testamentum Grecae”, D. E. Nestle.
«Βυζαντινό Κείμενο» της Καινής Διαθήκης, Οικουμενικού Πατριαρχείου Κων/λεως, Αλεξάνδρεια 1910.
“The Greek New Testament” According to the Majority Text, Z. C. Hodges/A. L. Farstad, 2nd edition, publ. Thomas Nelson inc. 1985.
“A textual Commentary on the Greek New Testament”, B. M. Metzger, publ. United Bible Societies 1975.
“The Byzantine Text-Type and New Testament Textual Criticism”, H. A. Sturz, publ. Thomas Nelson 1984.
«Η Αγία Γραφή», του Αρχ. Νεόφυτου Βάμβα, εκδ. Βιβλική Εταιρεία.
«Η Νέα Διαθήκη» (Τα τέσσερα Ευαγγέλια), του Α. Πάλλη, εκδ. The Liverpool Booksellers co., LTD 1910.
«Η Καινή Διαθήκη», των Β. Βέλλα, Αρχ. Ε. Αντωνιάδη, Αμ. Αλιβιζάτου, Γερ. Κονιδάρη, εκδ. Βιβλική Εταιρεία 1967.
«Το Ευαγγέλιο στη γλώσσα του λαού», του Ν. Ψαρουδάκη, εκδ. Μήνυμα 1978.
«Η Καινή Διαθήκη μετά συντόμου ερμηνείας», του Π. Τρεμπέλα, εκδ. Σωτήρ 1985.
«Η Καινή Διαθήκη», ερμηνευτική απόδοση του Ι. Θ. Κολιτσάρα, εκδ. Ζωή 1985.
«Ο Λόγος Ζωντανός», εκδ. ΕΠΚΑ, 3η έκδοση 1988.
«Η Καινή Διαθήκη», των Σ. Αγουρίδη, Π. Βασιλειάδη, Ι. Γαλάνη, Γ. Γαλίτη, Ι. Καραβιδόπουλου, Β. Στογιάννου, εκδ. Βιβλική Εταιρεία 1985.
«Η Καινή Διαθήκη», των Γ. Γαλίτη, Ι. Καραβιδόπουλου, Ι. Γαλάνη, Π. Βασιλειάδη, εκδ. Βιβλική Εταιρεία 1989.
«Η Αγία Γραφή» - 4ος τόμος Καινή Διαθήκη. Γενική επιστασία Ν. Λούβαρη. Παράφραση Ν. Καψή, Π. Δημητρόπουλου, εκδ. Γιοβάνη.
«Η Χάρις και η Αλήθεια – Ο Κύριος Ιησούς Χριστός στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη», Γ. Ζερβόπουλος, εκδ. Ελληνικό Χριστιανικό Πρόγραμμα.
«Η Αποκάλυψη του Ιωάννη», μεταγραφή Γ. Σεφέρης, εκδ. Ίκαρος 1966.
“The Interlinear Holy Bible”, publ. J. P. Green 1980.
“The Holy Bible”, King James Version.
“The Holy Bible”, New King James Version 4th edition.
“The Holy Bible”, New International Version, International Bible Societies 1984.
“The Holy Bible”, New American Standard, publ. Cambridge University Press 1977.
“The Bible”, Revised Standard Version, publ. The British and Foreign Bible Society 1971.
“The Jerusalem Bible”, ed. Les editions du Cerf 1968.
“The Living Bible”, Paraphrase, publ. Tyndale House Publishers 1973.
“The Worrell New Testament”, publ. Gospel Publishing House 1980.
“The Amplified Bible”, publ. Zondervan Publishing House 1971.
“Jewish New Testament”, translation by David Stern. Jewish New Testament Publications, Inc. 1995.
“Jewish New Testament Commentary” by David Stern. Jewish New Testament Publications, Inc. 4th edition 1995.
“Sacra Bibbia”, ed. Paoline 1963.
“La Sacra Bibbia”, di Giov. Luzzi, ed. Societa Biblica Britannica e Forestiera 1969.
“Nouveau Testament”, ed. Traduction Oecumenique de la Bible.
“Handkonkordanz” zum griechischen Neuen Testament Alfred Schmoller 1968 Wurttembergishe Bibelanstalt Stuttgart.
«Λεξικό της Καινής Διαθήκης», Μητρ. Σ. Ευστρατιάδου, Αλεξάνδρεια 1910.
«Μέγα Λεξικόν της αρχαίας ελληνικής γλώσσης», Liddell-Scott, εκδ. Σιδέρης.
«Επίτομο λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσης», του Π. Χ. Δορμπαράκη, εκδ. Εστίας 2η έκδοση 1984.
“Analytical Greek Lexicon”, publ. Bagster 1977.
“A Concise Greek-English Dictionary of the New Testament”, by B. M. Newman, publ. United Bible Societies, 4th edition.
«Υπερλεξικό», εκδ. Παγουλάτου.
«Το μεγάλο λεξικό», του Α. Γεωργοπαπαδάκου, εκδ. Μάλλιαρης-Παιδεία 1984.
«Αντιλεξικό», του Θ. Βοσταντζόγλου 1986.
«Αναλυτικό ορθογραφικό λεξικό», του Θ. Βοσταντζόγλου 1967.
“The New Bible Dictionary”, publ. Inter-Varsity Press 1978.
«Σύγχρονο ορθογραφικό-ερμηνευτικό λεξικό της ελληνικής γλώσσης», εκδ. Πρωίας.
«Λεξικό ανωμάλων ρημάτων της αρχαίας ελληνικής γλώσσης», του Ι. Ρώσση.
«Αναλυτικό λεξικό ανωμάλων ρημάτων και ονομάτων», του Δ. Βογιατζή, εκδ. Γεωργιάδη 1975.
“Smith’s Bible Dictionary”, W. Smith, publ. Hendrickson.
“Vine’s Expositor Dictionary of Biblical Words”, publ. Nelson 1985.
“Barnes’ Notes”, publ. Baker Book House.
“The New Bible Commentary – revised”, publ. Inter-Varsity Press 1970.
“A Concise Dictionary of the words in the Greek New Testament with their rendering in the authorized English version”, by James Strong, publ. Abington.
“Berry’s Greek-English New Testament Lexicon with Synonyms”, G. R. Berry, publ. Baker Book House 1897.
«Ταμείον Καινής Διαθήκης», W. Greenfield, επίτομη εκδ. Αστήρ 1947.
«Ταμείον των Αγίων Γραφών», εκδ. La Clė 1982.
«Νέο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν της Αγίας Γραφής», Γ. Ζ. Κωνσταντινίδη, εκδ. Λόγος 1976.
«Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας», εκδ. Βιβλικό Κέντρο «Άρτος Ζωής» 1980.
«Συνοπτική Εγκυκλοπαίδεια της Αγίας Γραφής», Halley, εκδ. Λόγος 1964.
“The Life and Times of Jesus the Messiah”, Edersheim, publ. Mc Donald Publishing co
«Το Κύκνειο Άσμα της γης», Σ. Φίλος, εκδ. Πέργαμος.
“The revelation of Jesus Christ”, J. F. Walvoord publ. Moody Press 1966.
«Παύλος», J. Holzner, εκδ. Δαμασκός 1986.
“Paul, Apostle of the Free Spirit”, F. F. Bruce 1977.
«Η γλώσσα της Καινής Διαθήκης», του Λ. Χ. Φίλη, εκδ. ΟΕΔΒ 1984.
«Τα σωστά ελληνικά», του Θ. Καρζή, εκδ. Φιλιππότη 1986.
«Λάθη στη χρήση της γλώσσας μας», Μ. Παπαζαφείρη, εκδ. Σμίλη.
«Γραμματική της αρχαίας ελληνικής», του Μ. Χ. Οικονόμου, εκδ. ΟΕΔΒ πρώτης Λυκείου.
«Συντακτικό της αρχαίας ελληνικής», του Α. Β. Μουμτζάκη, εκδ. ΟΕΔΒ των Α΄, Β΄ και Γ΄ Λυκείου 1984.
«Νεοελληνική Γραμματική», εκδ. ΟΕΔΒ 1984 (αναπροσαρμογή της μικρής νεοελληνικής γραμματικής του Μ. Τριανταφυλλίδη)
«Συντακτικό της νέας ελληνικής», εκδ. ΟΕΔΒ της Β΄ και Γ΄ Γυμνασίου 1983.
«Συντακτικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας», Κ. Ασωπίου, εκδ. Ελληνικά Γράμματα 1858.
«Η νέα μετάφραση της Καινής Διαθήκης στη νεοελληνική γλώσσα», του Ι. Παναγόπουλου (ανάτυπο εκ του περιοδικού «Εκκλησία») 1986 τυπ/φείο της «Αποστολικής Διακονίας».
«Η μετάφραση της Καινής Διαθήκης ως θεολογικό πρόβλημα», του Ι. Παναγόπουλου (ανάτυπο εκ της «Επιστημονικής παρουσίας Εστίας Θεολόγων Χάλκης») 1987.
«Ει τον Όμηρον εκ του Ομήρου διασαφηνίζειν δέοι και την Βίβλον εκ της Βίβλου αν», του Μ. Θαβωρίτη.
«Βιβλική Εγκυκλοπαίδεια», Μ. Αγγελάτου, εκδ. Βιβλικός Σύνδεσμος.
“Dictionary of the Bible”, J. Hastings, publ. Hendrickson 1898.
“Tyntale New Testament Commentaries”, publ. Inter-Varsity Press 1984.
“The Daily Study Bible”, W. Barclay, publ. R. G. Welsh 1975.
“The Matthew Henry Commentary”, publ. Zondervan 1977.
“The Complete Biblical Library”, 1986.
“Illustrated Bible Dictionary”, general editor H. Lockyer publ. Nelson 1986.
“The Biblical Almanac”, Packer, Tenney, White, publ. Nelson 1980.
“Sketches of Jewish Social Life”, Edersheim, publ. Eerdmans 1984.
“Understanding the Times of Christ”, W. W. Menzies, Gospel Publishing House 1969.
“Insights into Bible Times and Customs”, G. C. Weiss, publ. Moody Press 1972.
“Handbbook to the Bible”, editor D. and P. Alexander, publ. Lion 1973.
“Encyclopedia of Bible Difficulties”, G. L. Archer, publ. Zondervan 1982.
“Pictorial Bible Dictionary”, general editor M. L. Tenney, publ. Zondervan 1967.
“The Words and Works of Jesus Christ”, J. D. Pentecost, publ. Zondervan 1981.
“Translator’s handbooks”, Newman and Nida publ. U.B.S.
